نقد داستان مرگ ایوان ایلیچ

وقتی تولستوی نویسنده نیست

فرم داستان بسیار حساب‌شده است. مرگ ایوان از همان آغاز، روایت می‌شود، اما تولستوی نه با اوج، که با بی‌تفاوتی همکارانش شروع می‌کند. این ضدکلیشه‌گویی یکی از قوی‌ترین تکنیک‌هایش است؛ ما انتظار یک مرثیه داریم، او به ما طمع‌کاری، حساب‌گری و روزمرگی را نشان می‌دهد. این هوشمندی باعث می‌شود که مرگِ ایوان، کم‌کم در ذهن ما سنگین‌تر و واقعی‌تر شود.
مهارت تولستوی در از بین بردن مرز میان جسم و روان مثال‌زدنی‌ست. ایوان ایلیچ در آغاز تنها با ناراحتی مبهمی در پهلو مواجه می‌شود.
«بیماری‌اش با دل‌دردی ساده آغاز شد، اما کم‌کم فهمید که چیزی بیش از این است.»
در طول داستان، درد جسمیِ او کم‌کم بدل به رنجی درونی می‌شود و ایوان از زخم تن، به پوچی روانش می‌رسد. نبوغ تولستوی درست همینجاست؛ آن لحظه که درد، همچون خزنده‌ای مرموز، آرام‌آرام بالا می‌آید و خودش را به قلب، به ذهن و به روح ایوان می‌رساند. تولستوی درد را از لایه‌های جسم بیرون می‌کشد، آن را پیچ‌و‌تاب می‌دهد، از میان لحاف‌های تمیز و پرده‌های تازه‌دوزی‌شده‌ی خانه‌ی بورژوایی عبور می‌دهد و به صمیمی‌ترین نقاط روح ایوان می‌رساند.
از جایی به بعد، دیگر درد فقط یک درد نیست. ایوان وقتی شب‌ها از بی‌خوابی می‌نالد، وقتی ساعت‌ها به سقف خیره می‌شود و بی‌صدا اشک می‌ریزد، خواننده نه با یک بیمار، بلکه با یک انسان در حال فروپاشی روبه‌روست. تولستوی درد را تشریح نمی‌کند، زیست می‌کند. صدای ضعیف ایوان، چشم‌هایی که از همسرش کمک می‌خواهند اما در عوض سرزنش دریافت می‌کنند، لحظه‌ای که کسی از اطرافیانش در اتاق نیست و او به‌سختی نفس می‌کشد… همه‌ی این‌ها را نه به‌عنوان توصیف، بلکه به‌عنوان تجربه به ما منتقل می‌کند.
و در آن لحظه‌ی درخشان داستان، جایی‌ که ایوان از خودش می‌پرسد: «اگر زندگی من به راستی چنین بوده که اکنون می‌نماید، پس گویا من درست زندگی نکرده‌ام.» تولستوی چنان با ظرافت ما را با ایوان یکی کرده است که ذهن ما پیش از ایوان‌ایلیچ با این حقیقت مواجه شده است. او با تکنیک روایت سیال ذهن در مونولوگ‌های انتهایی ایوان‌ایلیچ، مخاطب را بدون واسطه و بدون قضاوت به ذهن ایوان متصل کرده است:
«همه‌شان دروغ می‌گویند… همه‌شان از مرگ حرف نمی‌زنند… اما مرگ هست. من دارم می‌میرم. آن‌ها نمی‌خواهند بپذیرند، اما من می‌دانم. پس چرا باید وانمود کنم؟»
انتخاب واژگان تولستوی نیز از نبوغ، وسواس و مهارت اوست. جایی که دیگر ایوان در آستانه‌ی مرگ است، نمی‌نویسد: “او مرد”، اصلا نمی‌نویسد، می‌سراید: “او در جایی افتاد که دیگر نه رنج بود، نه ترس، بلکه نوری بود که نمی‌دانست چیست.” این‌جا، از تصویر یک پایان، یک عبور ساخته می‌شود؛ یک عبور بی‌واسطه به سوی چیزی که ایوان نمی‌فهمد، اما دیگر از آن نمی‌هراسد. وقتی از درد ایوان حرف می‌زند به نحوی‌ست که ما انقباض روحش را حس می‌کنیم: «دردی را احساس می‌کرد که همیشه آن‌جا بود، اما حالا انگار نه در بدنش، بلکه در وجودش ریشه دوانده بود.» از این روست که می‌گویم‌ تولستوی در بخش‌هایی از کتاب نه نویسنده است و نه آنگونه که نیازمند این اثر است، یک پزشک؛ اون یک شاعر است، یک روان‌کاو به تمام معنا. تولستوی با کم‌ترین اغراق، و با بیش‌ترین صراحت، کاری می‌کند که ترس از مرگ، از حالت فکری فلسفی بیرون بیاید و در تن خواننده بدود، در پی استخوان‌هایش بخزد، و آنگاه که از مرگ به معنای حقیقی زندگی رسید، فراخ و آسودگی را بیابد.

آن چه بیش از همه درباره‌ی این اثر و صاحب آن می‌پسندم جایی است که یک لحظه‌ی کوچک،یک نگاه ایوان به سقف، یا صدای پای همسرش در اتاق، می‌تواند چندین خط یا حتی چند صفحه طول بکشد، آن هم نه به‌گونه‌ای که مخاطب را دل‌زده کند؛ چون تولستوی از زمان فیزیکی به زمان روانی می‌رسد، او استاد کش‌دادن لحظه‌هاست، و این را حتی تنها با یک کلمه می‌تواند منتقل کند.
«او چشم‌هایش را بست تا بمیرد. اما آن‌چه بر او گذشت، نه یک لحظه، بلکه چیزی بی‌پایان بود؛ گویی تمام عمرش را باید دوباره بگذراند، تا به آن برسد.«



و ناگهان چیزی او را زد، سینه‌اش را فشرد، در گلویش ماند؛ او در تاریکی فرو رفت… و در همان لحظه چیزی برایش روشن شد، چیزی که پیش از این در زندگی‌اش هیچ‌گاه چنین روشن نبود: این‌که آنچه می‌کرد، درست بوده است، اما نه برای خودش، بلکه برای دیگران. و اینکه آن زندگیِ درست، زندگیِ حقیقی نبوده است.»
ایوان، در آغاز قربانی مرگی‌ست که آن را نمی‌فهمد و لذا از آن می‌گریزد، اما در پایان، او کسی‌ست که مرگ را می‌فهمد، و به همین فهم، رنج را از سر می‌گذراند. درست در لحظه‌ای که می‌پذیرد دیگران را نبخشیده و خودش را نیز، ناگهان نور را می‌بیند، و مرگ دیگر دهان گشوده‌ی تاریکی نیست، بلکه راهی‌ست به سوی رهایی. ایوان ایلیچ شاید قرن نوزدهمی باشد، اما ترس او، تنهایی‌اش، زندگیِ صرف قابل‌قبول‌اش، برای ما غریبه نیست. بسیاری از ما، هنوز در میان موفقیت، جایگاه و ظاهرِ رضایت‌مند، شب‌ها از دردی گنگ به خود می‌پیچیم. تولستوی بدون موعظه، به ما هشدار می‌دهد که مرگ، نه دشمن ما، که آینه‌ی ماست. اگر چیزی باید تغییر کند، آن زندگی‌ست؛ و نه مرگ