نقد فیلم شیطان وجود ندارد از محمد رسول‌اف

گریز از شکار و قصاص
فیلم در این بخش وارد فضایی آرام، اما سرشار از بار احساسی و تنش‌های درونی می‌شود. “بهرام” با بازی محمد صدیقی‌مهر” مردی است که سال‌ها پیش از اجرای یک اعدام سر باز زده و از آن زمان، در انزوایی خودخواسته زندگی می‌کند. او برای فرار از عواقب نافرمانی‌اش، همسر و دخترش را به خارج از کشور فرستاده و خود را در نقطه‌ای دورافتاده پنهان کرده است. حالا، سال‌ها بعد، دخترش “دریا” از آلمان برگشته است، اما بهرام که همه‌ی این سال‌ها را در سایه زندگی کرده، نمی‌تواند حقیقت را به او بگوید.
در این بخش، مفهوم گریختن از زاویه‌ای متفاوت بررسی می‌شود. در دو بخش قبلی، فرار برای شخصیت‌ها یک انتخاب بود، راهی برای گریز از مسئولیتی که نمی‌توانستند بپذیرند. اما برای بهرام، فرار دیگر یک انتخاب نیست؛ بلکه بهایی است که برای وجدانش پرداخته است. او یک قاتل نیست، اما آزادی هم ندارد. زندگی‌ در حاشیه و به‌دور از همسر و فرزندش، بهای عدم پذیرش جبر است.
یکی از مهم‌ترین لحظات این بخش، جایی است که بهرام، دریا را به شکار می‌برد و به او پیشنهاد می‌دهد یک روباه را بکشد. دریا امتناع می‌کند و بهرام از مجبور کردن او حرف می‌زند که باعث عصبانی شدن دریا می‌شود‌. بعدتر، وقتی حقیقت فاش می‌شود، به این سکانس اشاره می‌شود:
“-ترجیح می‌دا‌دی پدرت اعدام رو انجام می‌داد تا تو امروز خوشحال باشی؟
+ترجیحم این بود که به جای این قهرمان‌ بازیا از خانواده‌اش نگهداری کنه.
-من فقط نمی‌خواستم کسی رو بکشم. تو خودت چرا اون روباه رو نزدی؟ می‌خواستی قهرمان باشی؟
+من با نزدن اون روباه به کسی آسیب نرسوندم‌.”
رسول‌اف با تقابل بین بهرام و دریا، پرسشی اخلاقی را مطرح می‌کند: آیا مسئولیت فردی در برابر یک سیستم ناعادلانه، مهم‌تر از مسئولیت در برابر خانواده است؟ بهرام وجدان خود را از آلودگی نجات داده، اما در این مسیر، همسر و دخترش را از دست داده است. دریا که از دور به این ماجرا نگاه می‌کند، او را نه به‌خاطر تصمیم اخلاقی‌اش، بلکه به دلیل رها کردن خانواده سرزنش می‌کند. این بخش نشان می‌دهد که عمل نکردن به شر، به‌تنهایی برای زیستن در آرامش کافی نیست؛ گاهی تبعات یک انتخاب اخلاقی، ابعادی فراتر از فرد دارد و بر زندگی اطرافیان نیز تأثیر می‌گذارد.

رسول‌اف در شیطان وجود ندارد تصویری تکان‌دهنده از پیوند فرد با ساختار قدرت ارائه می‌دهد. فیلم از جبر و مسئولیت فردی می‌گوید، از تصمیم‌هایی که آسان به نظر می‌رسند اما تبعاتی عمیق دارند، و از این پرسش که آیا واقعاً می‌توان بی‌آنکه بخشی از شر شویم، درون یک سیستم ناعادلانه زندگی کرد؟
فیلم‌برداری، “شیطان وجود ندارد” به سبک واقع‌گرایانه و مستندگونه‌ای نزدیک می‌شود که به القای حس زندگی روزمره و در عین حال، ایجاد تنش درونی کمک می‌کند. رسول‌اف اغلب از نماهای طولانی و بدون قطع استفاده می‌کند که باعث می‌شود مخاطب در لحظه‌ها غرق شود و احساس فرارناپذیری موقعیت را درک کند. مثلاً در بخش دوم، نماهای نزدیک و قاب‌های محدودشده در پادگان، حس خفقان و اجبار را تشدید می‌کنند، درحالی‌که در بخش چهارم، قاب‌های باز و طبیعت گسترده، تضاد میان آزادی ظاهری و اسارت درونی بهرام را نشان می‌دهد.
همانطور که گفته شد فیلم در جشنواره‌ی برلین ۲۰۲۰ برنده‌ی خرس طلایی شد که نشان‌دهنده‌ی تحسین گسترده‌ی بین‌المللی آن بود. منتقدان، فیلم را به دلیل ساختار اپیزودیک، پرداخت شخصیت‌ها، و جسارتش در به چالش کشیدن سیستم قضایی و نظامی ایران ستایش کردند. برخی منتقدان معتقد بودند که فیلم گاهی بیش‌ از حد نمادین می‌شود، اما در مجموع، به دلیل پرداخت انسانی و چندلایه‌ی موضوعی، اثری تأثیرگذار تلقی شد.
فیلم نشان می‌دهد که سرکوب و خشونت، نه فقط به‌دست دیکتاتورها، بلکه از طریق تصمیم‌هایی که افراد در زندگی شخصی خود می‌گیرند، بازتولید می‌شود. رسول‌اف مرز میان قربانی و مجری را محو می‌کند و این سؤال را مطرح می‌کند که مسئولیت واقعی بر عهده‌ی کیست؟ فردی که فرمان می‌دهد، یا کسی که بی‌چون‌وچرا آن را اجرا می‌کند؟
چون همانطور که “والساو هاول” می‌گوید:
«هیچ‌چیز خطرناک‌تر از انسان‌های عادی نیست که فکر می‌کنند مجبورند قوانین را بدون چون‌وچرا اجرا کنند.»